Mày đay và nhiễm giun sán: Mối liên hệ ít được biết đến

Mày đay (hay còn gọi là nổi mề đay, urticaria) là một trong những bệnh da liễu thường gặp nhất. Biểu hiện điển hình của mày đay là các sẩn phù (mảng nổi gồ trên da) màu hồng hoặc đỏ, rất ngứa, xuất hiện đột ngột và biến mất trong vòng 24 giờ mà không để lại dấu vết. Có nhiều nguyên nhân gây mày đay đã được biết đến, thường gặp nhất là dị ứng thức ăn, dị ứng thuốc, nhiễm khuẩn hoặc các yếu tố vật lý (nhiệt độ, ánh sáng, áp lực...). Tuy nhiên, có một nguyên nhân ít được chú ý nhưng rất quan trọng, đặc biệt ở các nước khí hậu nhiệt đới như Việt Nam, đó là nhiễm ký sinh trùng đường ruột (giun sán).

Việt Nam nằm trong vùng lưu hành cao các bệnh ký sinh trùng. Nhiễm giun sán đường ruột không chỉ gây ra các vấn đề tiêu hóa mà còn có thể kích hoạt các phản ứng dị ứng trong cơ thể. Nhiều trường hợp mày đay mạn tính, tái đi tái lại, thực chất xuất phát từ việc người bệnh nhiễm giun sán mà không hay biết. Bài viết này sẽ giải thích tại sao nhiễm giun sán có thể gây mày đay, dấu hiệu nhận biết và cách điều trị, phòng ngừa tình trạng này, với phong cách trình bày gần gũi và dễ hiểu cho mọi người.

Tại sao nhiễm giun sán có thể gây mày đay?

Nhiễm giun sán có thể gây ra mày đay thông qua các cơ chế phản ứng miễn dịch và dị ứng phức tạp trong cơ thể:

Cơ chế miễn dịch kích hoạt bởi ký sinh trùng

Khi giun sán ký sinh trong cơ thể, chúng tiết ra các kháng nguyên lạ. Hệ thống miễn dịch của chúng ta nhận diện những kháng nguyên này và bị kích hoạt mạnh mẽ. Cơ thể tăng sản xuất kháng thể IgE – đây là loại kháng thể liên quan mật thiết đến các phản ứng dị ứng. IgE gắn lên bề mặt tế bào mast (dưỡng bào) trong da và niêm mạc. Khi ký sinh trùng hoặc kháng nguyên của chúng xuất hiện, các tế bào mast sẽ bị kích thích và giải phóng hàng loạt chất trung gian hóa học, nổi bật nhất là histamine cùng với leukotriene, prostaglandin... Những chất này gây giãn mạch và tăng tính thấm thành mạch máu, hậu quả là dịch thoát ra mô kẽ và tạo thành các sẩn phù trên da kèm cảm giác ngứa dữ dội – chính là biểu hiện của mày đay.

Phản ứng quá mẫn typ I và typ III

Nhiễm ký sinh trùng có thể khởi phát hai dạng phản ứng dị ứng (phản ứng quá mẫn) trong cơ thể:

• Phản ứng quá mẫn typ I (dị ứng tức thì qua trung gian IgE): Đây là kiểu phản ứng dị ứng diễn ra nhanh chóng ngay sau khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên của giun sán. Kháng thể IgE đặc hiệu sẽ nhận diện kháng nguyên và kích hoạt tế bào mast phóng thích histamine tức thì, tương tự cơ chế gây dị ứng thức ăn, phấn hoa. Kết quả là người bệnh nổi mày đay, ngứa ngáy ngay trong giai đoạn đầu của nhiễm ký sinh trùng.

• Phản ứng quá mẫn typ III (qua phức hợp miễn dịch): Ở một số trường hợp, kháng nguyên của ký sinh trùng kết hợp với kháng thể tạo thành phức hợp miễn dịch lắng đọng tại thành mạch máu. Những phức hợp này kích hoạt hệ thống bổ thể và gây phản ứng viêm tại chỗ ở thành mạch. Thành mạch bị viêm và rò rỉ cũng dẫn đến việc hình thành các nốt mày đay trên da. Phản ứng typ III thường xảy ra muộn hơn so với typ I, nhưng cũng góp phần gây nên tình trạng mày đay kéo dài ở người nhiễm giun sán.

Tóm lại, giun sán kích thích hệ miễn dịch theo cả đường dị ứng tức thì và cơ chế qua trung gian phức hợp miễn dịch. Cả hai cơ chế này đều dẫn đến việc giải phóng các chất gây viêm và ngứa, làm xuất hiện các triệu chứng mày đay ở người bệnh.

Biểu hiện lâm sàng khi mày đay do giun sán

Khi nghi ngờ mày đay có liên quan đến nhiễm giun sán, chúng ta có thể nhận thấy một số đặc điểm lâm sàng như sau:

• Mẩn ngứa, sẩn phù điển hình: Trên da xuất hiện các sẩn phù hoặc mảng phù nổi cao, màu hồng hoặc đỏ, ranh giới rõ và rất ngứa. Tổn thương có thể xuất hiện rất nhanh và biến mất trong vòng 1 – 24 giờ. Các nốt mày đay có thể tái phát thành nhiều đợt, dai dẳng, đặc biệt khi ký sinh trùng chưa được loại bỏ hoàn toàn.

• Triệu chứng tiêu hóa đi kèm: Bên cạnh nổi mề đay, người bệnh thường có các dấu hiệu rối loạn tiêu hóa do giun sán ký sinh trong ruột. Triệu chứng có thể gồm đau bụng âm ỉ hoặc từng cơn, đầy hơi, rối loạn đại tiện (lúc tiêu chảy, lúc táo bón), buồn nôn hoặc khó tiêu. Sự hiện diện đồng thời của mày đay và triệu chứng tiêu hóa gợi ý nhiều hơn đến nguyên nhân ký sinh trùng.

• Tổn thương da do ấu trùng di chuyển: Một số loại ký sinh trùng khi xâm nhập có thể di chuyển dưới da, tạo ra những vệt tổn thương ngoằn ngoèo trên bề mặt da (thường gọi là ban nổi dạng đường hầm). Hiện tượng này gặp trong trường hợp ấu trùng ký sinh trùng di chuyển lạc chỗ trên da, ví dụ như bệnh “ấu trùng di chuyển ngoài da” (cutaneous larva migrans). Nếu thấy tổn thương dạng này kèm mày đay, khả năng cao là do nhiễm giun sán.

Các loài giun sán thường liên quan đến mày đay

Nhiều loài ký sinh trùng đường ruột có thể gây ra phản ứng mề đay ở người. Những “thủ phạm” phổ biến nhất gồm có:

• Giun đũa (Ascaris lumbricoides): Loại giun tròn ký sinh ở ruột non người. Ấu trùng giun đũa chu du qua phổi rồi mới về ruột, trong quá trình đó chúng kích thích mạnh hệ miễn dịch và có thể gây triệu chứng dị ứng như mày đay.

• Giun móc (Ancylostoma duodenale và Necator americanus): Ấu trùng giun móc xuyên qua da đi vào cơ thể (thường qua bàn chân khi đi đất). Chúng có thể gây ngứa tại chỗ xâm nhập và phản ứng dị ứng toàn thân.

• Giun lươn (Strongyloides stercoralis): Đây là loại giun có chu kỳ phức tạp, ấu trùng cũng có thể xâm nhập qua da. Nhiễm giun lươn mãn tính đôi khi biểu hiện bằng mày đay dai dẳng, kèm tổn thương da dạng luồn lách dưới da (ấu trùng di chuyển nhanh gọi là larva currens).

• Sán lá gan (như Fasciola hepatica, Clonorchis sinensis): Ký sinh ở gan mật, sán lá gan khi ở giai đoạn ấu trùng di chuyển qua cơ thể có thể gây phản ứng dị ứng. Nhiễm sán lá gan thường gây triệu chứng gan mật, nhưng cũng có thể kèm theo mề đay ở một số người.

• Các loại ký sinh trùng khác: Một số trường hợp nổi mề đay được ghi nhận liên quan đến giun đũa chó mèo (Toxocara spp. gây bệnh giun đũa chó mèo ở người), sán chó (Gnathostoma), hoặc amip ký sinh, v.v. Nhìn chung, bất kỳ tình trạng nhiễm ký sinh trùng nào kích thích mạnh hệ miễn dịch đều có thể trở thành “yếu tố khởi phát” cơn mày đay ở người có cơ địa nhạy cảm.

Chẩn đoán mày đay do nhiễm giun sán

Để chẩn đoán mày đay có phải do giun sán hay không, bác sĩ sẽ tiến hành một loạt các bước thăm khám và xét nghiệm kết hợp, đồng thời loại trừ các nguyên nhân khác:

Khai thác bệnh sử và xét nghiệm cơ bản

• Khai thác tiền sử: Bác sĩ sẽ hỏi chi tiết về tiền sử ăn uống, nguồn thực phẩm, thói quen sinh hoạt và vệ sinh của người bệnh. Những thói quen như hay ăn rau sống, gỏi cá, thịt tái sống, uống nước chưa đun sôi, hoặc tiếp xúc nhiều với đất cát, vật nuôi (chó, mèo) có thể làm tăng nguy cơ nhiễm giun sán. Tiền sử đi du lịch hoặc sống ở vùng có dịch ký sinh trùng lưu hành cũng là manh mối quan trọng.

• Xét nghiệm phân: Đây là xét nghiệm quan trọng hàng đầu. Mẫu phân của người bệnh sẽ được soi tìm trứng hoặc ấu trùng của giun sán. Nếu tìm thấy trứng/ấu trùng, chẩn đoán nhiễm ký sinh trùng được khẳng định. Đôi khi, cần xét nghiệm phân nhiều lần (liên tiếp 3 mẫu trong 3 ngày khác nhau) để tăng khả năng phát hiện ký sinh trùng.

• Xét nghiệm máu: Công thức máu toàn phần có thể cho thấy tăng bạch cầu ái toan (eosinophil) – đây là một dấu hiệu gợi ý cơ thể đang phản ứng với ký sinh trùng hoặc dị ứng. Bạch cầu ái toan tăng cao thường gặp trong nhiễm các loại giun sán. Ngoài ra, bác sĩ có thể chỉ định các xét nghiệm miễn dịch (như test ELISA phát hiện kháng thể kháng ký sinh trùng) để hỗ trợ chẩn đoán, đặc biệt trong các trường hợp nghi nhiễm ký sinh trùng nhưng xét nghiệm phân âm tính.

Loại trừ các nguyên nhân khác

Mày đay là một bệnh có rất nhiều nguyên nhân tiềm tàng. Vì vậy, song song với việc tìm ký sinh trùng, bác sĩ sẽ loại trừ các nguyên nhân khác gây mày đay:

• Dị ứng thực phẩm: Kiểm tra xem người bệnh có ăn phải loại thức ăn lạ, hải sản, đậu phộng, trứng, sữa hay phụ gia thực phẩm nào trước khi khởi phát mày đay hay không.

• Dị ứng thuốc: Xem xét các thuốc đã dùng (kể cả thuốc đông y, thực phẩm chức năng) để loại trừ khả năng mày đay do phản ứng thuốc.

• Côn trùng đốt hoặc tiếp xúc dị nguyên: Hỏi về tiền sử bị côn trùng (ong, kiến, sâu bọ) cắn đốt, hoặc tiếp xúc với phấn hoa, lông thú, mạt bụi... có thể gây dị ứng.

• Nhiễm trùng hoặc bệnh lý khác: Đôi khi mày đay có thể đi kèm với các nhiễm khuẩn mạn tính (viêm họng, viêm xoang, nhiễm Helicobacter pylori dạ dày), viêm gan virus, hoặc các bệnh tự miễn, bệnh tuyến giáp. Bác sĩ sẽ khám tổng quát để phát hiện những dấu hiệu bất thường khác (nếu có) nhằm tìm ra nguyên nhân thực sự của mày đay.

Chỉ khi xác định đúng nguyên nhân, việc điều trị mày đay mới hiệu quả và dứt điểm. Nếu các nguyên nhân thông thường đều loại trừ và xét nghiệm cho thấy có nhiễm giun sán, lúc đó có cơ sở để khẳng định mày đay là do ký sinh trùng.

Điều trị và phòng ngừa

Điều trị mày đay do nhiễm giun sán cần kết hợp hai hướng: điều trị nguyên nhân (loại bỏ ký sinh trùng) và điều trị triệu chứng (giảm ngứa, giảm sẩn phù). Đồng thời, việc phòng ngừa tái nhiễm cũng rất quan trọng để tránh mày đay tái phát.

Điều trị nguyên nhân – tẩy trừ giun sán

• Thuốc tẩy giun/sán: Bác sĩ sẽ chỉ định thuốc đặc hiệu để diệt các loại ký sinh trùng gây bệnh. Tùy loài giun sán mà có thuốc phù hợp, ví dụ: Albendazole, Mebendazole thường được dùng để diệt các loại giun đũa, giun móc, giun lươn; trong khi Praziquantel được dùng cho các loại sán lá, sán dây. Việc dùng thuốc cần tuân thủ đúng liều lượng và thời gian do bác sĩ hướng dẫn. Thông thường, chỉ sau một đợt điều trị tẩy giun, tình trạng mày đay sẽ cải thiện rõ rệt nếu nguyên nhân là do ký sinh trùng.

• Theo dõi và điều trị bổ sung: Trong một số trường hợp nặng hoặc nhiễm ký sinh trùng đặc biệt (ví dụ giun sán lạc chủ từ động vật), có thể cần thời gian dài để cơ thể hoàn toàn sạch ký sinh trùng. Bác sĩ có thể cân nhắc lặp lại liều thuốc tẩy giun sau vài tuần, hoặc kết hợp nhiều thuốc nếu nghi ngờ nhiều loài ký sinh trùng cùng nhiễm. Song song đó, cần theo dõi cải thiện của triệu chứng mày đay.

Điều trị triệu chứng – kiểm soát mày đay

• Thuốc kháng histamine H1: Đây là nhóm thuốc chủ lực để làm giảm ngứa và các nốt sẩn phù do mày đay. Các thuốc kháng histamine thế hệ 2 (như Loratadine, Cetirizine, Fexofenadine...) được ưu tiên vì ít gây buồn ngủ, người bệnh có thể dùng ban ngày để kiểm soát triệu chứng. Thuốc có thể được dùng hàng ngày cho đến khi mày đay thuyên giảm.

• Phối hợp thuốc khi cần thiết: Nếu triệu chứng ngứa nhiều không đỡ với liều đơn thuần, bác sĩ có thể phối hợp thêm thuốc kháng histamine H2 (như Ranitidine, Famotidine) để tăng hiệu quả chống dị ứng. Trong trường hợp mày đay kèm phù mạch nặng (sưng môi, mí mắt, phù lưỡi...) hoặc mày đay kéo dài không đáp ứng, có thể cân nhắc dùng corticosteroid đường uống liều thấp ngắn ngày. Tuy nhiên, việc dùng corticosteroid phải hết sức thận trọng và tuân theo chỉ định của bác sĩ (do nguy cơ tác dụng phụ nếu lạm dụng).

• Chăm sóc hỗ trợ: Người bệnh nên mặc quần áo thoáng mát, tránh gãi nhiều làm xước da. Có thể chườm mát vùng da nổi mày đay để giảm ngứa tạm thời. Tránh các yếu tố có thể làm mày đay nặng hơn như nóng nực, stress, hoặc tiếp xúc với dị nguyên (bụi, lông chó mèo...) trong thời gian điều trị.

Phòng ngừa nhiễm giun sán và mày đay tái phát

Vì nguyên nhân gốc rễ là do nhiễm ký sinh trùng, phòng bệnh đóng vai trò rất quan trọng. Thực hiện tốt các biện pháp sau đây không chỉ phòng nhiễm giun sán mà còn giúp ngăn ngừa mày đay tái phát:

• Ăn chín uống sôi: Luôn nấu chín kỹ thực phẩm, đặc biệt là thịt, cá, ốc, rau quả… Hạn chế ăn các món tái, gỏi, rau sống chưa rửa kỹ. Uống nước đã đun sôi hoặc nước đóng chai đảm bảo vệ sinh.

• Giữ gìn vệ sinh cá nhân: Rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh. Thường xuyên cắt móng tay, vệ sinh tay chân sạch sẽ (vì trứng giun sán có thể dính ở kẽ móng). Tránh đi chân đất trên đất cát ẩm, nơi có thể có ấu trùng giun móc chui qua da.

• Tẩy giun định kỳ: Ở những vùng có tỷ lệ nhiễm giun cao, mọi người (cả trẻ em và người lớn) được khuyến cáo tẩy giun định kỳ 2 lần mỗi năm (mỗi 6 tháng) bằng thuốc theo hướng dẫn của cơ quan y tế. Việc này giúp giảm nguy cơ nhiễm nhiều loại giun đường ruột phổ biến.

• Quản lý vệ sinh môi trường và vật nuôi: Xử lý tốt nguồn phân và rác thải sinh hoạt để tránh làm ô nhiễm đất và nước với trứng giun. Nếu gia đình có nuôi chó, mèo, nên tẩy giun định kỳ cho vật nuôi và hạn chế để vật nuôi phóng uế bừa bãi. Giữ sân vườn, khu chơi của trẻ em sạch sẽ, không để trẻ chơi ở nơi đất cát có thể nhiễm phân động vật.

Thực hiện đồng bộ các biện pháp trên sẽ giúp cắt đứt vòng lây nhiễm của giun sán, từ đó giảm thiểu nguy cơ mắc lại và cải thiện sức khỏe tổng quát của cả gia đình.

Ý nghĩa đối với cộng đồng

Việc nhận thức đúng về mối liên hệ giữa nhiễm giun sán và mày đay có ý nghĩa quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng:

• Mở rộng hiểu biết của người dân: Từ trước đến nay, nhiều người chỉ nghĩ giun sán gây bệnh về tiêu hóa như đau bụng, rối loạn tiêu hóa, thiếu máu... Bài viết này nhấn mạnh rằng nhiễm giun sán còn có thể gây biểu hiện ngoài da như mày đay, một yếu tố mà nhiều người dễ bỏ qua. Hiểu được điều này sẽ giúp người dân cảnh giác hơn và không chủ quan khi bị nổi mề đay kéo dài.

• Khuyến khích thói quen phòng bệnh: Khi người dân biết nhiễm ký sinh trùng có thể là nguyên nhân tiềm ẩn của mày đay, họ sẽ chú ý hơn đến vệ sinh cá nhân và môi trường. Việc đơn giản như rửa tay, ăn chín uống sôi, tẩy giun định kỳ... nếu được thực hiện rộng rãi sẽ giảm tỉ lệ nhiễm giun sán trong cộng đồng. Điều đó không chỉ phòng các bệnh do giun sán trực tiếp gây ra mà còn giảm các hệ lụy dị ứng do chúng kích thích.

• Kêu gọi hành động khi có triệu chứng: Người dân được khuyên rằng nếu bị mày đay tái phát nhiều lần, kéo dài không rõ nguyên nhân, nên đi khám bác sĩ. Khi đó, ngoài việc điều trị triệu chứng, bác sĩ sẽ cho làm các xét nghiệm tìm ký sinh trùng hoặc các nguyên nhân khác. Việc khám và xét nghiệm kịp thời giúp chẩn đoán đúng nguyên nhân và điều trị dứt điểm, tránh tình trạng người bệnh tự mua thuốc chống dị ứng uống dài ngày mà không giải quyết được gốc rễ bệnh.

Mày đay (nổi mề đay) không chỉ đơn thuần là một bệnh dị ứng ngoài da thông thường – ở những vùng có lưu hành ký sinh trùng cao như Việt Nam, mày đay có thể liên quan chặt chẽ đến nhiễm giun sán đường ruột. Việc chú ý tầm soát nguyên nhân ký sinh trùng ở các bệnh nhân mày đay mãn tính, tái phát là rất cần thiết. Nếu phát hiện có nhiễm giun sán và điều trị triệt để nguyên nhân, nhiều bệnh nhân sẽ khỏi hẳn mày đay, tránh được việc dùng thuốc chống dị ứng kéo dài. Đồng thời, điều này cũng góp phần cải thiện sức khỏe cộng đồng khi giảm được nguồn lây lan ký sinh trùng trong dân cư.

Hy vọng qua bài viết, bạn đọc có thêm kiến thức về mối liên hệ ít được chú ý giữa mày đay và giun sán, từ đó có biện pháp phòng ngừa và xử trí phù hợp. Hãy luôn quan tâm giữ gìn vệ sinh, bảo vệ mình và gia đình khỏi các bệnh ký sinh trùng – vì phòng bệnh hơn chữa bệnh.

Tài liệu tham khảo

1. Zuberbier T. et al. (2018). The EAACI/GA²LEN/EDF/WAO guideline for the definition, classification, diagnosis, and management of urticaria. Allergy, 73(7), 1393–1414.

2. Maizels R.M. et al. (2004). Helminth parasites – masters of regulation. Immunological Reviews, 201, 89–116.

3. Leung A.K. et al. (2019). Urticaria in children: an updated review. Current Pediatric Reviews, 15(1), 47–55.

4. Trung tâm Ký sinh trùng – Côn trùng TP. Hồ Ch Minh (2020). Bệnh do giun sán và phòng chống. Nhà xuất bản Y Học.

5. World Health Organization (WHO). Soil-transmitted helminth infections – Fact Sheet. Truy cập tại: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/soil-transmitted-helminth-infections